لایروبی رودخانه‌ها در گلستان کجا و چگونه؟
رودخانه را به عنوان مجرای آب یا زهکش یک حوضه آبریز تعریف می‌شود و نقشی که یک رودخانه ایفا می‌کند این است که آب سطحی را هدایت می‌کند و در اختیار انسان قرار می‌دهد.
به گزارش گلستان۲۴؛ نقش دیگر رودخانه تغذیه سفره‌های زیرزمینی و کنترل سیلاب است، رودخانه‌ها در مسیر حرکت خود چه در زمان طغیانی شدن و چه در زمان عادی، بر مواد کف و دیوارههای خود تاثیر میگذارند.
رودخانه‌ها به سه گروه «جوان»، «بالغ» و «پیر» تقسیم میشوند و به طور کلی معمولا یک رودخانه در امتداد مسیر خود، ویژگیهای جوان تا پیر را نشان می‌دهد، نحوه رفتار هریک از این رودخانه‌ها با مواد کف و دیوارههای خود با دیگری متفاوت است که نتیجه آن، لزوم یا عدم لزوم لایروبی رودخانه است.
رودخانه‌های جوان، رودخانههایی هستند که در مناطق کوهستانی و با شیب تند جریان دارند، معمولا فرآیند فرسایش در آنها شدید است و از این رو، مقطع آنهـا در حـال تغییر همیشگی میباشد، در طول مسیر آنها آبشار، گوداب و حالت پلکانی مکرر وجود دارد و شیب آنها بیش از 10 درصد است.
در رودخانه‌های جوان معمولا نه تنها نیازی به لایروبی نیست، بلکه با توجه به فرسایش شدید کف و دیوارههای رودخانه که نتیجه آن، عمیقتر و عریضتر شدن رودخانه است و تاسیسات درون رودخانه و اراضی کنار رودخانه را تهدید می‌کند، لازم است سازههای حفاظتکننده کف و دیواره مانند بریدهای عرضی و دیوارهسازی رودخانه در محلهای مورد نیاز ساخته شود.
البته وجود رسوبات نسبتا درشت دانه که اصطلاحا مصالح رودخانهای نامیده می‌شود، در مسیر حرکت خود به پاییندست، در مناطقی به صورت مقطعی مانع جریان آب می‌شود که در صورت لزوم، با مطالعه و نقشهبرداری دقیق و طی عملیاتی حساب شده و موقتی باید ساماندهی شده و در بستر رودخانه جابجا شود و یا به خارج از بستر رودخانه منتقل شود.
لازم است در این جا به این نکته اشاره شود که با توجه به اقتصادی بودن این رسوبات، گاها دستبرد و برداشت غیراصولی و غیرقانونی آن صورت گرفته و در نتیجه به شدت فرسایش رودخانه‌ها افزوده می‌شود.
رودخانه‌های بالغ با شیب نسبتا کم، عمدتا در محدوده کوهپایهها و در آستانه ورود به ناحیه جلگهای جریان دارند. رودخانه بالغ پایدار بوده و مقاطع عرضی در هر بازه آن قادر به حمل بار رسوبی ورودی به آن بازه است، شیب رودخانه‌های بالغ اغلب کمتر از دو درصد است.
رودخانه‌های بالغ رودخانه‌های متعادل هستند، از لحاظ پایداری، رودخانه متعادل را میتوان به دو بخـش پایـدار استاتیکی و پایدار دینـامیکی تقسیم کرد، در حالت پایدار استاتیکی، رودخانه‌ها به مرحلهای رسیدهاند که نیروی جریان در آنها قادر به شستن کف و فرسایش کنارهها و به عبارتی حمل رسوب به صورت بار بستر و یا بار معلق نیستند و کنارهها و کف این رودخانه‌ها در بیشتر طول سال ثابت است.
رودخانه‌های بالغ معمولا نیازی به لایروبی ندارند مگر آن که سازههای تقاطعی مانند پلها در مسیر رودخانه مانع ایجاد کند و آن را نیازمند لایروبی کند.
رودخانه‌های پیر، رودخانههایی با شیب کم، جریانی آرام و سیلابدشت عریض هستند. این رودخانه‌ها شدیدا پیچ و خمدار بوده و در جریانهای عادی رسـوبگـذاری میکنند. این رودخانه‌ها معمولا در مرز بستر اصلی و بستر سیلابی دارای تراسهـای طبیعـی هستند که در استان گلستان به آنها «طوقه» گفته می‌شود. در رودخانه‌های پیر معمولا شیب مجرای اصلی به یکصدم درصد و یا کمتر تقلیل مییابد.
در رودخانه‌های پیر، بار رسوبی زیادی از بالادست وارد رودخانه می‌شود ولی به دلیل این که رودخانه وارد دشت شده و شیب آن کم می‌شود، رسـوبات برجای میماند، گسترده شدن دلتای رودخانه در مصب آن و یا وارد شدن بار رسوبی زیاد از یک شاخه فرعی به آبراهه اصلی رودخانه‌ها و یا وجود موانعی مانند پلها نیز مواردی از عوامل تاثیرگذار بر رسوبگذاری بیشتر در رودخانه‌ها هستند.
رودخانه‌های پیر نیازمند لایروبی مداوم هستند و با توجه به گسترش شهرها و روستاها و تاسیسات اقتصادی در پیرامون و یا مناطق تحت تاثیر رودخانه‌های پیر در دشتها و جلگهها، نیاز به لایروبی بیش از ادوار گذشته احساس می‌شود.
یکی از محورهای هشتگانه عملیات مهندسی رودخانه، «لایروبی» است.
همانطور که اشاره شد، جریان آب رودخانه از بالادست با خود رسوباتی میآورد که دلایل مختلفی مانند ویژگیهای زمینشناسی، کم بودن پوشش گیاهی در بالادست، دخالتهای انسانی در حوضه و مسائلی از این دست دارد.
این رسوبات در نقاطی از رودخانه مانند پشت پلها که مانع از عبور آب می‌شود و یا در بازههایی که ظرفیت عبور آب را در رودخانه کاهش می‌دهد، لازم است برداشت شده و به بیرون از بستر رودخانه انتقال یابند. به این عمل، لایروبی رودخانه اطلاق می‌شود.
این روش شامل از بین بردن ضخامت مشخصی از مواد (معمولا تا یک متر) از اطراف مقطع خیس رودخانه است، از این روش زمانی استفاده می‌شود که افزایش کمی در ظرفیت هیدرولیکی رودخانه مورد نیاز است و این مقدار افزایش با پاکسازی و رفع موانع قابل حصول نیست.
عملیات لایروبی در کاهش و جلوگیری از سیلابهای متعارف و با دبی برگشتهای نسبتا کوتاه، تاثیر دارد و مانع از بیرونزدگی سیلاب به اراضی پیرامون خود می‌شود.
بسته به عواملی مانند درشت دانه، ریز دانه یا لجنی بودن رسوبات، عرض رودخانه، محل قرارگیری رودخانه در نقاط جمعیتی یا خارج از آن و مسائل دیگر، شیوه و هزینههای لایروبی تفاوت دارد.
عمل لایروبی رودخانه‌ها با استفاده از ماشینآلاتی مانند بیل مکانیکی چرخ زنجیری و چرخ لاستیکی، بلدوزر، لودر، بیل مکانیکی تراکتوری (بکهو)، مینی لودر (بابکت)، دراکلاین، قایق لایروب، کاتر ساکشن و ... صورت میگیرد.
گرگانرود، قرهسو، اترکسفلی، شرق خلیج گرگان و نکارودعلیا، پنج حوضه آبریز استان گلستان است که رودخانه‌های استان در آن جریان دارند.
در پنج حوضه آبریز استان گلستان، ۲ هزار و ۸۵۰ کیلومتر رودخانه وجود دارد که عملیات زهکشی کل حوضههای آبریز استان را انجام می‌دهند و در ۴۵ رشته رودخانه جاری هستند و یکمیلیارد و ۲۳۵ میلیون مترمکعب آب‌های سطحی استان در داخل همین رودخانه‌ها جریان دارد.
حدود یکهزار و ۸۰۰کیلومتر از رودخانه‌های استان که عمدتا در بازه رودخانه‌های پیر طبقهبندی میشوند و نیز مقاطعی از رودخانه‌های بالغ، حداقل هر سه سال یک بار نیاز به لایروبی دارند.
به عبارت دیگر ، لازم است هر سال حدود ۶۰۰ کیلومتر از رودخانه‌های استان که در مناطق مختلفی مانند شهرها، روستاها، اراضی کشاورزی، مراتع، بالادست پلها و دیگر سازههای تقاطعی و مصب رودخانه‌ها جریان دارند، لایروبی شود.
آمار ۱۰ سال اخیر نشان می‌دهد که با توجه به مقدار اعتبارات تخصیص داده به این بخش، لایروبی انجام شده رودخانه‌ها در استان گلستان توسط دستگاههای متولی اعم از شرکت آب منطقهای، شهرداریها، دهیاریها، سازمان بنادر و دریانوردی و بخش خصوصی، سالانه از ۲۰۰ کیلومتر تجاوز نکرده است.
براساس فهرست بهای سال ۱۳۹۸ سازمان برنامه و بودجه، هزینه هر متر مکعب لایروبی رودخانه، ۵ هزار تومان محاسبه می‌شود.
اگر نیاز لایروبی سالانه هر کیلومتر از رودخانه‌های استان گلستان، ضخامت متوسط یک متر با عرض متوسط ۱۰ متر در نظر گرفته شود، در هر کیلومتر نیاز به لایروبی حجمی بالغ بر ۱۰ هزار متر مکعب بوده و هزینه آن حدود ۵۰ میلیون تومان برآورد می‌شود و چنانچه هزینههای جنبی مانند زیرسازی برای تردد دستگاه، قطع درختان و خسارت کشت هم در نظر گرفته شود، این رقم تا حدود ۷۰ میلیون تومان در هر کیلومتر نیز افزایش مییابد.
این رقم در بازههای مورد نیاز به طول سالیانه ۶۰۰ کیلومتر، حجمی بالغ بر ۶ میلیون متر مکعب بوده و هزینه آن در حدود ۳۰ تا ۴۰ میلیارد تومان برآورد می‌شود که به نظر میآید تامین و انجام عملیات آن، در پیشگیری از بخشی از خسارات سیلهای متعارف با دورههای برگشت نسبتا کوتاه در استان گلستان تاثیرگذار باشد.
سیدمحسن حسینی (برساووش) کارشناس مسائل آب
/فارس
ارسال نظر