ارزيابي اقدامات سياسي آمريكا

اگرچه تحولات منطقه‌ای خاورمیانه به‌شدت در جریان بود و آمریکا همچنان درباره نحوه و میزان مداخله نظامی در منطقه تردید و واهمه دارد اما بااین‌حال، به نظر می‌رسد تجاوز پهپاد متجاوز اسرائیلی به فضای ایران و ساقط شدن آن در حوالی تأسیسات نطنز توسط نیروی هوافضای سپاه اهمیت ویژه‌ای دارد. درحالی‌که سخنگوی وزارت خارجه ایران این اقدام را فقط تعرض (و نه تجاوز) نامید اما در طول بیش از سه دهه عمر جمهوری اسلامی، تعداد موارد علنی‌اعلام‌شده تلاش برای تجاوز نظامی فقط در موارد عملیات ناکام آمریکا در طبس، و تجاوز دو پهپاد آمریکایی در سال‌های 2011 و 2012 در دوره اوباما بوده‌اند و اقدام اخیر اسرائیل نیز از این جنس است. اهمیت این ماجرا به‌صورت خاص در این است که تجاوز پهپاد جاسوسی صهیونیستی به فضای داخلی ایران برای کسب اطلاعات عملیاتی درباره تأسیسات نطنز بوده است. اگرچه تحلیل این بحث، گسترده است اما باید گفت درحالی‌که غرب و آمریکا به‌صراحت تأکید می‌کنند که تأسیسات فردو باید عملاً تعطیل شود و تنها مرکز غنی‌سازی ایران (البته نهایتاً به‌صورت سمبلیک) باید متمرکز در نطنز باشد این عملیات پهپاد اسرائیلی بیانگر آن است که با حذف فردو و آسیب‌پذیری نظامی نطنز (برخلاف فردو که دارای مصونیت طبیعی و غیرعامل بود) احتمال حمله نظامی به نطنز افزایش می‌یابد و اسرائیل عملاً در حال پیگیری این رویکرد است. به عبارت انجام توافق بد توسط تیم مذاکره‌کننده به معنی افزایش میزان تهدید نظامی علیه کشور است که با هیچ منطق راهبردی همخوانی ندارد. لذا یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های یک معامله خوب برای ایران آن است که نه‌تنها فردو تعطیل نشود بلکه باید مرکز فعال غنی‌سازی نیز باقی بماند. لذا این تحول از ظرفیت بسیار زیادی برای مدیریت مذاکرات و تقویت توان چانه‌زنی جمهوری اسلامی (اعم از سلبی یا ایجابی) برخوردار است. بااین‌همه، به نظر می‌رسد که نحوه برخورد با این مسئله و بهره‌برداری سیاسی از آن توسط دولت جمهوری اسلامی (و نه سپاه)، چندان قابل‌توجه نبوده است.

در حوزه هسته‌ای، شاهد سفر آمانو به تهران و ملاقات را رئیس‌جمهور و دیگر مقامات بودیم. همان‌طور که در بخش مواضع این گزارش آمده، آقای رئیس‌جمهور اعلام کرده که می‌توان در کمتر از یک سال به توافق نهایی با آژانس (نه 1+5) رسید و این در حالی است که تجربه‌های دیگر آژانس با دیگر کشورها زمانی حدود بیست سال را نشان می‌دهد. بااین‌حال، آمانو در انتهای سفر خود تصریح کرد که رویکرد آژانس به شیوه حل مسئله هسته‌ای ایران پلکانی نیست بلکه سیستمی است یعنی آنکه ایران در ابتدا باید همه اطلاعات درخواستی را به آژانس بدهد و انتظاری برای دریافت پاسخ مورد به مورد نداشته باشد و لذا درحالی‌که ایران کلیه اطلاعات حساس را ارائه می‌دهد امکان حل مسئله همواره در ابهام خواهد ماند و یا حداقل، ایران متهم به ندادن اطلاعات و عدم همکاری می‌شود. این موضع توسز وزیر دفاع پاسخ داده شد. همچنین دکتر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی نیز راه‌اندازی تأسیسات اکسید سازی 5 درصد را به‌عنوان یک پیشرفت هسته‌ای معرفی نمودند که در عمل به معنی پذیرش خواسته‌های 1+5 مبنی بر لزوم اکسید سازی و به‌عبارت‌دیگر، خنثی‌سازی ارزش راهبردی این مواد تلقی می‌شود هرچند این اقدام، بخشی از فرایند تولید سوخت نیز می‌باشد.

اما درباره تحولات عراق و رویکرد آمریکا در انجام مداخله در آن در ابتدا باید گفت که بر اساس نظرسنجی موسسه پیو (pew)، 54 درصد مردم آمریکا موافق حمله به داعش و 32 درصد مخالف هستند. 57 درصد جمهوری‌خواهان نگران عدم‌مداخله مؤثر اوباما در عراق می‌باشند و 62 درصد دمکرات‌ها و 56 درصد از افراد مستقل شرکت‌کننده در نظرسنجی، نگران افراط اوباما در مداخله در عراق هستند. درمجموع 51 درصد مردم آمریکا نگران حضور طولانی‌مدت آمریکا در عراق‌اند.

اهداف آمریکا از مداخله در عراق

بر اساس سیاست اعلامی ایالات‌متحده مداخله علیه مواضع داعش بر اساس اهداف زیر انجام‌شده است:

حمایت از پرسنل و تأسیسات آمریکا در عراق
حمایت از بشردوستانه از اقلیت‌های عراق،

در کنار این اهداف اعلامی که در قالب عملیات محدود دنبال می‌شود، آمریکا و متحدانش به‌شدت نگران جذب اتباع غربی و آمریکایی توسط داعش هستند. بر اساس تخمین‌های فعلی حدود ده هزار نفر از اتباع کشورهای غیرعربی در داعش عضویت دارند که حدود سه هزار نفر آن‌ها اروپایی بوده و 100 نفر نیز از اتباع آمریکا در این گروه عضویت دارند. آمریکا نگران تسری افراط‌گرایی داعش به اروپا و آمریکاست.

در حوزه سیاست‌های اعمالی اهداف زیر از حمله آمریکا قابل‌تصور است:

کاهش فشار جمهوری خواهان و محافظه‌کاران علیه دولت اوباما
 حمایت از متحدان عرب منطقه در مقابله با تهدید داعش
جلوگیری از سرایت بحران به کشورهای متحد آمریکا
سهم‌خواهی از دولت عراق و گرفتن امتیازات بیشتر از این دولت پس از کاهش بحران
جلوگیری مقطعی از تجزیه عراق و حمایت از اهل سنت معتدل این کشور
تمرکززدایی بیشتر از شیعیان و تلاش برای کاهش اختیارات نخست‌وزیر عراق (صرف‌نظر از شخصیت و ارتباطات خارجی وی) و تکمیل فدرالیسم در این کشور.
تقویت ارتباط با کردها

در این میان، نکته مهم آن است که هدف آمریکا از انجام عملیات نظامی، نابود کردن داعش نیست بلکه صرفاً آمریکا به دنبال مهار و جلوگیری از پیشروی داعش به سمت مناطق دیگر است. شاهد این مدعا آن است که از حدود یک‌صد حمله آمریکا به مواضع داعش حدود هفتاد حمله در اطراف سد موصل بوده است ولی هیچ عملیاتی در داخل مناطق اشغالی انجام نمی‌شود که بیانگر عدم عزم و اراده آمریکا برای نابودی داعش است.

اقدامات عملی آمریکا علیه داعش

انجام بیش از یک‌صد حمله هوایی به مواضع داعش (تا زمان تهیه گزارش). اکثر این اقدامات در منطقه سد موصل و حمایت از کردستان عراق و اربیل بوده است. علاوه بر آن، شش‌صد مورد پرواز جهت کمک‌رسانی به مردم مناطق تحت سلطه داعش توسط آمریکا انجام‌شده است.
 اعزام مستشاران نظامی و اطلاعاتی به عراق در دو حوزه دولت مرکزی و اقلیم کردستان
تلاش جهت تقویت کمک‌ها به ارتش آزاد سوریه به‌عنوان نیروهای مخالف داعش از یک‌سو و مخالف دولت اسد از سوی دیگر. دولت اوباما از کنگره درخواست 500 میلیون دلار جهت کمک به نیروهای معتدل مخالف اسد و به‌طور مشخص ارتش آزاد سوریه نموده است.
همکاری با کردها و سنی‌های معتدل و میانه‌رو و ارتباط‌گیری با قبایل اهل سنت مخالف داعش.
ایجاد دو مرکز عملیات مشترک در بغداد و اربیل جهت هماهنگی اطلاعاتی و عملیاتی.
سازمان ملل با اعلام وضعیت اضطراری درجه سوم (بالاترین میزان) مجوز حمایت از مردم عراق را صادر کرده است.

ارزیابی اقدام و برآورد آمریکا از داعش

1. رویکرد آمریکا به داعش آن است که این گروه حرکتی بالنده و رو به رشد است و ازیک‌طرف تاکتیک‌های جنگی القاعده و از سوی دیگر مدیریت اجتماعی مناطق تحت سلطه خود را به‌خوبی پیاده می‌کند و درواقع داعش جریانی کارآمد است که پشتوانه قدرت و ثروت دارد. لذا ایالات‌متحده حمله هوایی را راهکار نهایی برای توقف اقدامات داعش نمی‌داند ولی با توجه به‌احتمال سقوط اربیل، ناچار به مداخله گردید. بنابراین آمریکا نقش فعالی ندارد بلکه به‌صورت منفعلانه و با بی‌میلی در معرکه واردشده است و این امر موجب تداوم انتقادها از دولت اوباما به خاطر عدم وجود استراتژی در قبال داعش گردیده است.
2. داعش در حال گسترش در کشورهای عربی و آفریقایی و عضوگیری گسترده است و به نظر نمی‌رسد در کوتاه‌مدت این گروه نابود شود.
3. سیاست آمریکا در قبال این گروه نشان از فقدان استراتژی کلان داشته و اقدامات آمریکا مقطعی و واکنشی و از جنس سیاست مهار است. حتی سر بریدن جیمز فولی خبرنگار آمریکایی نیز هنوز موجب فاصله گرفتن جدی آمریکا از رویکرد کنونی خود نشده است.
4. با توجه به آنکه هدف آمریکا در مقطع فعلی نابودی کامل داعش نیست، این امر نشانه‌ای از نقش آمریکا در شکل‌گیری این گروه تروریستی است که بیانگر نگاه ابزاری آمریکا به این گروه در مدیریت تحولات منطقه است.
5. درعین‌حال، ائتلاف کشورهای غربی برای مداخله در عراق در حال شکل‌گیری است. فرانسه و انگلیس نیز برای حضور در عراق تمایل نشان داده‌اند. از سوی دیگر، غربی‌ها بخصوص آمریکا قائل به لزوم شکل‌گیری یک ائتلاف منطقه‌ای برای مبارزه با داعش هستند تا هم هزینه‌های خود را کاهش دهند و هم با استخدام ظرفیت‌های منطقه‌ای، نقش رهبری آن را بر عهده گیرند.
6. بدین ترتیب، با توجه به واقعیات صحنه عراق، احتمال تداوم جنگ کم شدت و بلندمدت در عراق همچنان وجود دارد.
7. یکی از مهم‌ترین اهداف آمریکا، امضای قراردادهای بلندمدت نظامی با دولت عراق است مسئله‌ای که در زمان صدارت مالکی در حد انتظار محقق نشد.
8. نگاه آمریکا به داعش نگاه دفع کامل یا جذب کامل نبوده و این کشور نوعی نگرش خاکستری به این جریان دارد. به نظر می‌رسد اوباما نسبت به داعش دو خط قرمز مشخص در کردستان عراق (اربیل) و خط قرمز دیگری در بغداد ترسیم نموده و در بقیه مناطق احتمالاً مواجهه جدی با داعش نخواهد داشت.
9. متفکران و استراتژیست‌های آمریکا در برخورد با داعش اجماعی ندارند. برخی از آن‌ها مقابله با داعش را امتیازی بزرگ برای جمهوری اسلامی می‌دانند و معتقدند آمریکا باید در مبارزه با داعش احتیاط نماید. آن‌ها معتقدند وجود داعش برای تأثیرگذاری و اعمال فشار علیه ایران لازم است. درعین‌حال، آمریکا به دنبال واردکردن ایران در ائتلاف احتمالی منطقه‌ای در مبارزه با داعش است.

در این میان، جمهوری اسلامی ایران ضمن شناخت ماهیت اقدامات و تحولات منطقه باید ابزارهای مقابله و بهره‌برداری از ظرفیت غرب علیه داعش را نیز تقویت نماید. در این مواجهه جدید، تاکتیک‌ها و استراتژی‌های جدید باید به شکل بلندمدت طراحی‌شده و نباید به تحولات اخیر مقطعی نگریست.