منشأ انسانی عامل وقوع سیل گلستان

به گزارش گلستان ۲۴؛ کشور ما همواره در معرض حوادث طبیعی از جمله سیل قرار داشته و حوادث طبیعی همچون سیل خسارت‌های مالی و جانی زیادی بر جای گذاشته‌اند. اواخر سال ۱۳۹۷ و اوایل ۱۳۹۸ در کشور بارندگی های بهاری ممتدی در چندین استان در شمال، شمال غربی، غرب و جنوب غربی کشور رخ داد که سیل های شدید و خسارت‌های زیانباری به همراه داشت. محققان در پژوهشی با عنوان" بررسی سیل استان گلستان در سال 1398-1397 و ارائه راهکارهای کنترل و مدیریت آن در آینده" این موضوع را بررسی کرده‌اند.

در این پژوهش که توسط یوسف رجبی زاده، دانشجوی کارشناسی ارشد گروه سازه های آبی دانشگاه تربیت مدرس، سید علی علیزاده، استاد گروه سازه های آبی دانشگاه تربیت مدرس و عبدالرضا ظهیری دانشیار گروه سازه های آبی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان انجام شده آمده است: «برخی از این  سیلاب ها منشاء طبیعی داشتند اما زیانبارترین آنها دارای منشاء انسانی و نیز حاصل فعالیت ها و اقدامات سازهای غیر اصولی و ضعف در برنامه‌ریزی و مدیریت سیلاب بودند همین امر ضرورت بررسی و تحلیل ابعاد مختلف این سیلاب ها و نیز چاره اندیشی برای پیشگیری از موارد مشابه آن در آینده را بیان می کنند.»

نویسندگان این مقاله بعد از مروری بر سیلاب های اخیر ایران، مشخصات و موقعیت جغرافیایی استان گلستان و جانمایی حوضه آبخیز گرگانرود را بیان کردند و در ادامه درباره سیل ۱۳۹۸-۱۳۹۷ استان گلستان می‌گویند: «از تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۹۷ بر اثر بارندگی‌های شدید در استان گلستان سیل جاری شد. این بارندگی‌ها موجب شد سدهای بوستان و گلستان در شرق استان گلستان سرریز شوند و رودخانه‌های چهل چای و گرگانرود  در اطراف گنبد کاووس از توابع استان گلستان طغیان کنند. گفته می‌شود در این حادثه طبیعی طی دو روز ۳۰۰ میلی متر بارش رخ داد که بیش از ۶۶ درصد متوسط بارش یک ساله استان گلستان است. بارش‌ها  بیان کننده آن است که دیگر مناطق این استان نیز با بارشی بین ۵۰ تا ۷۰ درصد کل بارش سالانه در بازه زمانی کمتر از پنج  روز رودررو بودند.»

در این مقاله در خصوص دلایل وقوع سیل در استان گلستان آمده است:« بارش ممتد باران و برف و کاهش دما در استان گلستان که از یک شنبه ۲۶ اسفند ۱۳۹۷ آغاز شده بود موجب وقوع سیل در این استان شد. با توجه به اقلیم و آب و هوای بارانی این استان و با توجه به میزان بارندگی در سال آبی جاری نسبت به سال گذشته که در مقایسه با دیگر استان ها افزایش کمتری داشته، می توان نتیجه گرفت که سیل در این منطقه منشا انسانی داشته است. فرسایش خاک بر اثر بهره‌برداری بی‌رویه از جنگل‌ها و بارش ممتد باران و رها ساختن آب از پشت سدها سبب جاری شدن سیل در این استان شد. علت ویرانگری سیل در ترکمن صحرا و به ویژه آق قلا را باید در مجموعه ای از سوء مدیریت‌ها و عوامل طبیعی جستجو کرد.بارش‌های شدید، پر بودن ظرفیت سدها پیش از آغاز بارش ها و نیز عدم لایروبی لازم رودهای گرگان اترک و قره‌سو همگی دست به دست هم دادند تا بزرگترین فاجعه طبیعی و زیست محیطی ترکمن صحرا رقم بخورد.»

نویسندگان این مقاله می گویند:« در ایران، تاکنون فعالیت‌های مختلف پیشگیری و کاهش خسارت‌های سیلاب چه در زمینه های سازه ای و غیر سازه ای انجام شده ولی آنچه به عنوان معضل در این خصوص مشهود است، پراکنده بودن این فعالیت ها و انجام طرح‌های مطالعاتی و اجرایی توسط دستگاه‌های مختلف دولتی و نیمه دولتی در بخش های خاص از مبحث و بیشتر بدون هماهنگی با هم است.»

در بخش دیگری از نتایج این پژوهش آمده: « در خصوص هماهنگی اقدامات دستگاه‌ها در مرحله پیشگیری و قبل از رخداد سیل می‌توان گفت هیچ ارگان خاصی موظف نشده است و همین موضوع از خلاءهای جدی در کشور محسوب می‌شود. از طرفی با توجه به فرابخشی بودن موضوع سیلاب و درگیری هر یک از نهادهای ملی در قسمتی از چرخه مدیریت سیلاب هنگام بروز سیل نیز عدم شفاف‌سازی مسئولیت و وظایف آنها و چگونگی تعامل و هماهنگی آنها به بروز مشکلاتی در این زمینه کمک رسانی و انجام اقدامات لازم در مرحله پاسخ و احیا علاوه بر مرحله پیشگیری نیز منجر می‌شود. مهم‌ترین مسئله، همکاری و هماهنگی بین حوزه‌های سازمانی است.»

نویسندگان این مقاله پس از مرور و بررسی ابعاد و جوانب مختلف سیل استان گلستان می گویند:« بحث مدیریت و تشکیل سامانه جامع نظام یافته مدیریت و کنترل سیلاب بسیار ضروری و با اهمیت است باید بر اساس نظام نامه برنامه ریزی شده و ساختار یافته سامانه جامع برای مدیریت و کنترل سیل در سطح فردی و گروهی ایجاد شود که در آن دقیقا وظایف و اختیارات دستگاه‌ها و نهادها برنامه‌ریزی شده باشد به طوری که امکان انجام کارهای موازی و همپوشان نباشد.»

آنها ادامه می دهند:« همه کشورهای توسعه یافته از تجربه یک سیل بزرگ و خسارت بار، قانون‌گذاری، توسعه راهنماها و بهبود رویه های مدیریت سیلاب را شروع کردند. دور از انتظار نیست که در کشور ما و به ویژه استان گلستان نیز در آینده این بهبود رویه را در عرصه مدیریت داشته باشیم. استفاده از تجارب و اقدامات کشورهای توسعه یافته در زمینه مدیریت و کنترل سیلاب بسیار به ما در مقابله با این پدیده های طبیعی کمک خواهد کرد. از اقدامات غیرسازه‌ای می‌توان به توسعه و پیشرفته‌سازی سیستم های هشدار سیل اشاره کرد و با سرمایه‌گذاریهای لازم از اقدامات سازه های مفید مانند کشورهای پیشرفته همچون ژاپن، هلند و انگلستان بهره برد.»

در این مقاله آمده: «از جمله این اقدامات می‌توان به ساخت سدها و سازه‌های متحرک هوشمند، استفاده از موتورهای آبی خودکار برای تامین قدرت دروازه های آبی ساخته شده در مسیر سیل برای باز و بسته شدن و احداث کانال‌های زیرزمینی تخلیه خارجی آب اضافی بارش اشاره کرد که در کشورهای توسعه یافته اجرا شده و نتیجه خوبی در زمینه مهار و مدیریت سیلاب داشته است.»

محققان در ادامه این مقاله ضرورت توجه به عملیات آبخیزداری اشاره می‌کنند و می‌افزایند: «مطالعات آبخیزداری در نقاطی از کشور انجام نشده و لازم است به صورت جدی بررسی شود و همچنین در مورد نقاطی از کشور نیست که مورد مطالعات آبخیزداری قرار گرفتند باید بازنگری شود و مطالعات دقیق تری به خصوص در مناطق بحرانی در زمینه وقوع سیل انجام شود در حوضه‌هایی که سدهای بسیار متعددی دارند و به بیانی کنترل شده هستند باید مدیریت و برنامه‌ریزی بسیار دقیق و خطاهای انسانی و تصمیم های نادرست حداقل باشد.»

پژوهشگران در پایان می‌گویند:« مسائلی مانند احیای ظرفیت تالاب‌ها، چالاب ها و مسیرهای طبیعی طراحی و باز احداث سازه‌های تقاطع رودخانه ها و نیز اجرای دقیق حد و حریم بستر در صورت لزوم بازنگری در قانون مربوطه برای افزایش حدود آن، از جمله مواردی هستند که باید مورد بررسی و توجه بیشتر قرار گیرند. در مقاله حاضر راهکارهایی نیز بنا به گزارشهای کارشناسان در سطح استانی و به ویژه برای حوضه آبخیز گرگانرود ارائه شد، مانند لایروبی رودخانه، اجرای حفاظت از خاکریز در طرفین رودخانه، افزایش حجم مخزن سدها و انحراف رودخانه به مناطق سیل گیر که اجرای این اقدامات تاثیر فراوانی در مدیریت و کنترل سیل های آینده در این منطقه خواهد داشت.»

این پژوهش در چهارمین شماره ششمین دوره نشریه اکوهیدرولوژی منتشر شده است.

/ایسنا