آثار بی‌حریم وتخریب تدریجی تاریخ/میراث فرهنگی گلستان اعتبار ندارد

 به گزارش گلستان 24،  قامت خم شده خانه‌های تاریخی بافت گرگان بر اثر ساخت‌وساز ناهمگون، کالبد خراش برداشته برج رادکان، لطمه‌های وارد شده به کاخ آغا محمدخان قاجار، قلع و قمع خانه‌های تاریخی سیمین شهر و گمیشان و شرایط نامناسب برج قابوس همه گواه بلاتکلیفی تعیین حریم در آثار و بناهای تاریخی این استان است.

پس از ثبت بنا در فهرست آثار ملی، تعیین حریم آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ حریم فنی، کیفی و منظری از جمله مواردی است که در تعیین حریم همواره مدنظر قرار می‌گیرد. در حریم فنی هرگونه اقدامی در محدوده پیرامون اثر موردتوجه است، تا جایی که اگر هر چیزی اعم از هدایت آب‌های سطحی به سمت عرصه اثر، حفاری یا کاشت درختان بلند در مجاور بنا که باعث آسیب یا لطمه به سازه شود، در قانون ممنوع اعلام شده است.

فضای پیرامون یک اثر تاریخی مانند بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی که دارای یک شبکه منسجم فضایی است حریم کیفی نام گرفته از این رو هرگونه اقدامی که منجر به، به‌هم‌ریختگی این اثر شود در حریم کیفی لحاظ خواهد شد. مشابه خیابان‌کشی اوایل دوره پهلوی در بافت تاریخی گرگان یا ساخت پارکینگ طبقاتی در مجاور بنایی مثل مسجد جامع گرگان که جدای از لطمه به حریم کیفی به حریم فنی و هم آسیب وارد کرده است.

کارشناسان، حریم منظری اثر تاریخی را دارای دو بخش درونی و بیرونی می‌دانند و معتقدند گاهی اثر تاریخی از درون و در برخی مواقع از بیرون مخدوش می‌شود که در هر دو صورت به حریم منظری آن لطمه وارد می‌شود.

مشخص نشدن حریم آثار تاریخی فرصتی برای اشخاص حقیقی و حقوقی است تا خود را ملزم به رعایت قانون ندانسته و به راحتی در تخریب یک بنا، شاید به ظاهر غیرعمد، اقدام کنند درحالی‌که تعیین حریم آثار تاریخی دست بسیاری از افراد را کوتاه می‌کند زیرا در صورت هرگونه آسیب وارده به اثر تاریخی می‌توان از طریق مراجع قضایی وارد عمل شد.

شاید بتوان نبود حریم مصوب برای آثار تاریخی ثبت‌شده در گلستان را عامل اصلی آسیب‌دیدگی بسیاری از آثار و بناهای تاریخی این منطقه دانست چراکه ثبت یک اثر به تنهایی ضامن حفاظت و ماندگاری آن بنا در دراز مدت نخواهد بود.

این همان نکته‌ای است که سرپرست دفتر فنی میراث فرهنگی گلستان هم بر آن تأکید داشته و می‌گوید که پس از ثبت اثر و تعیین حریم آن باید یک سری قوانین مانند جلوگیری از گودبرداری و استفاده از دستگاه‌های لرزاننده و وسایل صنعتی، احداث خیابان و اتوبان در مجاور اثر تاریخی را مدنظر قرار داد.

تعیین حریم پس از ثبت، نیاز حفاظت از اثر تاریخی است

 جاوید ایمانیان به قرار داشتن برج قابوس در مسیر تردد ترانزیت و بسیاری از خودروهای سنگین اشاره می‌کند و می‌افزاید: هیچ جای دنیا در مجاور اثر تاریخی اجازه تردد خودروهای سنگین داده نمی‌شود چراکه به حریم فنی آن آسیب وارد خواهد کرد.

این دانشجوی دکترای مرمت بناهای تاریخی ادامه می‌دهد که باید تردد بی‌اندازه خودرو در کنار این اثر تاریخی را کاهش داد چراکه ممکن است ادامه این روند ریزترک ایجاد کند و به مرور زمان این ترک‌ها تشدید شده و مشکلاتی را بیافریند.

ایمانیان ضمن اشاره به اینکه خیلی از آثار ثبت ملی استان تعیین حریم نشده، می‌افزاید: نگاه مدیران دوره‌های گذشته بیشتر به میراث معنوی بوده و به همین خاطر به آثار و بناهای تاریخی خیلی توجه نشده است.

نبود حریم مصوب برای آثار تاریخی ثبت‌شده در گلستان عامل تأثیرگذار آسیب‌دیدگی بسیاری از آثار و بناهای تاریخی این منطقه است

توجه به خط آسمان، نوع استفاده از مصالح در ساختمان‌های اطراف اثر تاریخی، سطح اشغال و تراکم و نوع معماری در مجاور آثار تاریخی به خصوص آثار تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی یا جهانی از اهمیت بالایی برخوردار است و بی‌توجهی به هریک از این موارد در پیرامون محوطه‌های تاریخی باعث آسیب و یا مخدوش شدن اثر خواهد شد.

اغلب آثار ثبت شده حریم مصوب ندارند یا به حریم آنها تجاوز شده

متأسفانه همان‌طور که تأکید شد اغلب آثار ثبت شده یا حریم مصوب ندارند و یا اگر دارند به حریم آنها تجاوز شده است. مصداق این مورد خانه کبیر است چراکه با ساخت بنای جدید آن هم در ارتفاعی بیشتر از آنچه در ضوابط ساخت‌وساز بافت آمده و معماری و مصالح ناهمگون ساختمان به حریم این اثر ثبت شده لطمه وارد کرده است.

در همین راستا یک کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی با بیان این که اتصال ساختمان جدید با بنای تاریخی مناسب نیست، می‌افزاید: در خانه باقری مشابه اتفاق خانه کبیر رخ داده است؛ دو مورد در اینجا حائز اهمیت است اول اینکه چرا بنای ثبت شده تعیین حریم نشده و نکته دوم اینکه اگر حریم مصوب دارد چرا این گونه ساخت‌وساز در مجاور آن انجام می‌شود.

این مدرس دانشگاه ادامه می‌دهد: در این مورد پای شهرداری و میراث فرهنگی در میان است چراکه هیچ‌گونه پیگیری برای این نوع ساخت‌وسازها در بافت تاریخی گرگان و مجاور بنای ثبت شده انجام نمی‌دهند.

میرحسینی می‌گوید: برای اتصال دیوار ساختمان جدید با دیوار خانه باقری، کل شیرسرای بخشی از بنا را تخریب کردند. این اتفاق در بناهایی که ارزش تاریخی چندانی نداشته و ثبت شده هم نیستند می‌افتد در حالی که نمی‌دانند این خانه‌ها به لحاظ معماری جز ریزدانه‌هایی هستند که کنار هم قرار گرفتند، آنها مثل دانه‌های تسبیح تشکیل‌دهنده یک محور یا بافت تاریخی هستند.

این کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی علت تخریب شیرسرای بناهای تاریخی در بافت را افزایش ارتفاع ساخت‌وساز در مجار بناهای قدیمی می‌داند و می‌افزاید: در گذشته ساختمان‌ها برای انتقال باران به معابر یا حیاط خانه، حق آب چکریز داشتند به این صورت که سقف خانه‌ها به صورت شیب‌دار با حدود ۷۰ سانت تا یک متر جلوتر از دیواره بنا ساخته می‌شد درحالی‌که امروز برای ساخت‌وسازهای جدید این امر نادیده گرفته می‌شود و جدای از تخریب شیرسرها، به مرور زمان باعث رطوبت و آسیب به سازه خواهد شد.

اعتباری برای تعیین حریم اختصاص نیافته است

جدای از اینکه کارشناسان ثبت و تعیین حریم اثر تاریخی را تنها راه بقای یک سازه قدیمی می‌دانند معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گلستان هم به این نکته اذعان دارد و می‌گوید: وقتی اثری در فهرست آثار ملی ثبت می‌شود در گام بعدی باید پس از آن حریم تعیین شود اما نبود اعتبار در این بخش دست ما را برای این اقدام کوتاه کرده است.

حمید عمرانی رکاوندی با بیان این نکته که بیش از ۶۰۰ اثر اعم از طبیعی و تاریخی در استان ثبت شده، می‌افزاید: تعیین حریم این بناها بودجه زیادی نیاز دارد که تاکنون محقق نشده است.

وی درباره حفاظت از بناهایی که ثبت نیستند اما ارزش تاریخی دارند، توضیح می‌دهد: برای آن دسته از قابلیت ثبت در فهرست آثار ملی ندارند حریم مصوب هم لازم نیست اما برای جلوگیری از تخریب این نوع آثار می‌توان در طرح تفصیلی یا هادی از شهرداری و راه و شهرسازی خواست تا برای حفظ اثر همکاری کنند.

شاید بتوان نبود حریم مصوب برای آثار تاریخی ثبت‌شده در گلستان را عامل اصلی آسیب‌دیدگی بسیاری از آثار و بناهای تاریخی این منطقه دانست چراکه ثبت یک اثر به‌تنهایی ضامن حفاظت و ماندگاری آن بنا در دراز مدت نخواهد بود. بنا بر این با توجه به اهمیت تعیین حریم مصوب برای آثاری که ثبت شده، انتظار می‌رود میراث فرهنگی تنها ثبت آثار تاریخی در فهرست ملی را مدنظر نداشته باشد و گام بعدی پس از ثبت را هم موردتوجه قرار دهد چراکه تنها اعلام نبود بودجه در این بخش نجات‌بخش آثار تاریخی ثبت شده ملی و جهانی نخواهد بود.

گرچه گفته شد که در این رابطه میراث با کمبود اعتبار مواجه است، اما برگزاری همایش‌های مختلف در طول سال و همچنین برنامه‌هایی همچون جشنواره اقوام که اعتبارات زیادی را به خود اختصاص می‌دهند نشان از وجود اعتبارات لازم است.

از آن جا که میراث فرهنگی گلستان هدف این برنامه‌ها را توسعه گردشگری استان می‌داند، باید این موضوع را اولویت خود قرار دهد که گردشگری برای تماشای آثار تاریخی به استان می‌آید، لذا جذب گردشگر بدون حفظ آثار تاریخی بی‌معناست.

خبرنگار: الهام رئوفی فر/مهر
عکاس: احمد آق