مرگ خاموش پرندگان مهاجر در میانکاله

به گزارش گلستان ۲۴؛ به نقل از روزنامه اعتماد ، امسال نیز در تالاب بین‌المللی میانکاله و خلیج گرگان، تلفات غیرعادی پرندگان مهاجر آبزی (بالغ بر 2 هزار قطعه) مشاهده و عملیات پایش و جمع‌آوری لاشه‌ها از تاریخ 14 بهمن آغاز شده است. سوال‌های بسیاری در مورد علت مرگ این پرندگان مهاجر مطرح شده اما از طرفی هم این پرسش مطرح است که این پرندگان که طبیعتا از دانش مهاجرت برخوردارند، چطور مجدد برای زمستان‌گذرانی به این زیستگاه که سال گذشته هم در آن تلفات قابل‌ملاحظه‌ای رخ داده، بازگشته‌اند؟

آیا میانکاله همچنان زیستگاه مناسبی است؟

پرندگانی مانند چنگر که در زمستان‌ها به صورت گروهی در مناطق تالابی و حاشیه نیزارها شنا می‌کنند، براساس مطالعاتی که در کشور لهستان انجام شده از نظر انتخاب زیستگاه کمی سخت‌گیر هستند.

مطالعات نشان می‌دهد که تراکم چنگرها برای زادآوری در آبگیرهایی با اندازه ماهی‌های کوچک و اغلب هم ماهیان جوان یک‌ساله بیشتر است و آنها تمایل چندانی برای زادآوری در زیستگاه‌هایی که ماهی‌های درشت جثه در آنها زیست می‌کنند، ندارند، چراکه ماهی‌های درشت جثه، آبزیان و لاروهای دوزیستان که غذای مورد علاقه چنگرها هستند را می‌خورند و این رقابت غذایی برای چنگرها جالب نیست چون آنها منابع غذایی فراوان را ترجیح می‌دهند.

در عین حال چنگرها به پوشش گیاهی انبوه بالاخص پوشش‌های گیاهی غوطه‌ور در آب که نقش بسزایی در شفافیت آب دارد، به‌شدت وابسته هستند. فلامینگوها در تالاب‌های مناطق نیمه خشک و نواحی صحرایی معمولا به عنوان گونه پرچم شناخته می‌شوند و جالب است که حضور آنها در جلب سایر گونه‌های پرندگان آبزی نقش بسزایی دارد.

فلامینگوها بسته به اینکه زادآور یا زمستان‌گذران باشند، زیستگاه‌های مختلفی را انتخاب می‌کنند. تالاب‌هایی مانند میانکاله جزو مسیرهای مهاجرتی زمستانه این پرندگان هستند. تغییرات هیدرولوژیکی و انسان‌ساز بر زیست این پرندگان اثر دارد، چراکه آنها برای زمستان‌گذرانی اغلب پهنه‌های آبی نمکی، با عمق کم یا تالاب‌های بزرگ لب‌شور را ترجیح می‌دهند و این در حالی است که وسعت پهنه آبی و میزان پوشش گیاهی در رده دوم اهمیت برای فلامینگوها قرار می‌گیرد.

با توجه به کلیه موارد فوق می‌توان این‌طور عنوان کرد که پرندگان در مجموع حس وفاداری به محل‌های همیشگی را بیشتر از حس تمایل به ترک این محل‌ها و یافتن محل‌های جدید دارند. اما چرا؟ ایمان ابراهیمی، نویسنده کتاب «مهاجرت پرندگان، پرندگان مهاجر ایران» در صفحه 118 این کتاب جواب این سوال را این‌طور عنوان می‌کند: «پرندگان هم مانند ما انسان‌ها به محیط‌هایی که بهتر می‌شناسند، عادت می‌کنند و به همین دلیل تمایل به بهار و زمستان‌گذرانی در زیستگاه‌هایی دارند که در آن متولد شده یا در سال‌های گذشته هم در آن زندگی کرده‌اند.در اصل دلیل انتخاب آنها آشنایی با محل است.»

شرایط میانکاله برای پرندگان مهاجر مناسب است؟

حر منصوری، دیده‌بان میانکاله درباره تالاب میانکاله به می‌گوید: «پهنه‌های آبی میانکاله متشکل از دو نوع آب است؛ میانکاله از سمت شرق تنگه چپقلی، آب شور دریای خزر را می‌گیرد و از نهرها و رودخانه‌های مختلف هم آب شیرین را دریافت می‌کند.

در مجموع آب تالاب میانکاله، متاثر از دریاچه خزر است. در حدفاصل سال‌های 1980 تا 1984 یک پسروی جدی‌تر از الان را در میانکاله شاهد بودیم اما با وجود اینکه آن زمان جمعیت پرنده‌های مهاجر خیلی بیشتر بود، هیچ تلفات شاخصی گزارش نشده بنابراین نباید در مورد اتفاق اخیر هم یک‌طرفه قضاوت کرد و آن را صرفا به پسروی آب خزر نسبت داد.»

منصوری در ادامه صحبت‌هایش به دو اتفاق دیگر هم اشاره می‌کند: «من از اوایل دهه 90 گزارش‌هایی مبنی بر کاهش ورودی‌های آب شیرین به میانکاله نوشتم اما به صورت کاملا تصادفی دو حرکت اصلاحی در سواحل گلستان و مازندران تالاب میانکاله صورت گرفت که شرایط را تغییر داد.

در سال 98 با وقوع سیل گلستان، تمامی رودها و نهرها (ورودی‌های آب شیرین) از جمله مهم‌ترین آنها یعنی قره‌سو را برای اینکه آب زهکش‌ها و سیل احتمالی بعدی به شهرها و روستاها سرریز نشود، چندین برابر عریض و عمیق کردند و آب مازاد را به سمت تالاب سوق دادند. لایروبی گسترده سبب شد که گیاهان و نیزارهای اطراف تالاب، کارایی خود را از دست بدهند.

به‌علاوه در سال 96، کمیته نجات خلیج گرگان و تالاب میانکاله که توسط دفتر سواحل و تالاب‌های ساحلی سازمان حفاظت محیط‌زیست شکل گرفت، به این جمع‌بندی رسید که باید همه نهرها و رودخانه‌های ورودی به تالاب میانکاله را پاکسازی کند و بدین واسطه حدود 90 تا 100 کیلومتر از نهرها و رودخانه‌های ورودی به تالاب کاملا خالی از گیاه و در عین حال عمیق و عریض شدند.

درست است که این کار آب بیشتری را وارد تالاب کرد اما میانکاله به دلیل اتصال به دریا این آب را به خزر منتقل کرد و با خزر همتراز شد. سیل گلستان هم میزان قابل توجهی رسوب را وارد تالاب کرد که در تصاویر هوایی چندین ساله به خوبی مشخص است که این اتفاق عملا بی‌سابقه بوده. ورود میزان قابل‌توجهی رسوب به تالاب قطعا روی اکوسیستم تاثیرگذار بوده. آنچه ما می‌بینیم، این است که اکوسیستم تالابی تغییر کرده و این تغییرات احتمالا منجر به یک اتفاق جهشی شده.»

دیده‌بان میانکاله به نقش مزارع کشاورزی و استخرهای پرورش ماهی‌های گرمابی هم اشاره می‌کند: «در منطقه ما بالاترین وسعت استخرهای پرورش ماهی‌های گرمابی وجود دارد و همه این‌ استخرهای پرورش ماهی طبیعتا از مواد و کودهای شیمیایی استفاده می‌کنند.

زمانی که این استخرها آب خود را تخلیه می‌کنند، آب آنها که طبیعتا آلوده به مواد شیمیایی است، وارد تالاب میانکاله می‌شود. جز این استخرها یک پهنه وسیع شالیزاری در میانکاله داریم، شالیزارها هم از کود و سموم شیمیایی استفاده می‌کنند. زهکش‌های فراوانی، آب شالیزارها را به سمت تالاب می‌آورند.»او در ادامه می‌گوید: «طی سال‌های اخیر لایروبی، عریض کردن و عمیق کردن ورودی‌های تالاب چه در جنوب و چه حتی در دیواره‌های شرقی تاثیر قابل‌توجهی روی کل اکوسیستم داشته.

از همه مهم‌تر اینکه عامل سیل که هنوز ما نشانه‌های آن را در تالاب داریم، منطبق با الگوی مرگ پرندگان است. در اصل پیش‌نیازهای پدیده بوتولیسم یعنی نبود نور و فقدان اکسیژن، فراهم شده. نرم‌تنان و گیاهانی که زمانی در بستر تالاب غذای پرنده‌ها بوده‌اند، زیر حجم گسترده رسوب قرار گرفته‌اند و فقدان نور و اکسیژن بر آنها قطعا اثرگذار بوده. افزایش ناگهانی موجودات کفزی و سپس مرگ ناگهانی آنها در شرایط بی‌هوازی در اصل فراهم کردن زمینه بوده، درست است که در وهله نخست غذای زیادی برای پرنده‌ها فراهم شده اما بعد شرایط کاملا عوض شده.نظر من این است که الان هم وارد کردن حجم جدید آب می‌تواند مشکل‌زا باشد و انجام آن و هر طرح دیگری قطعا نیازمند مطالعه و بررسی جدی است.»

بررسی دلیل مرگ پرندگان در میانکاله

دکتر علی‌صفر ماکنعلی، رییس سازمان دامپزشکی کشور می‌گوید: «براساس طرح اقدام سازمان دامپزشکی کشور اقداماتی انجام شده یا در حال انجام است که از آن جمله می‌توان به آزمایشات میکروبی (باکتریایی براساس الگوریتم طرح اقدام گرم منفی و گرم مثبت)، آزمایشات ویروسی، انجام آزمایش برای سموم ارگانوفسفره (تمام گروه‌های ارگانوفسفرهای مورد استفاده در کشور)، انجام آزمایش برای سموم ارگانوکلره (تمام گروه‌های ارگانوکلره مورد استفاده در کشور)، انجام آزمایش برای فلزات سنگین که می‌توانند باعث تلفات در پرندگان شوند و انجام آزمایش بیوتوکسین‌ها اشاره کرد.

این را هم بگویم که نتیجه بیوتوکسین حساس به حرارت (بوتولیسم) مثبت بوده است.» دکتر محمود قاسمپوری، استادیار دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی دانشگاه تربیت مدرس نیز می‌گوید: «فکر می‌کنم علاوه بر نتیجه آزمایش‌ها، از نظر مشاهدات میدانی هم پایه‌ محکمی برای رد بوتولیسم وجود ندارد، چراکه اگر بیماری بوده چرا فقط پرندگانی که به نوار جنوبی شبه ‌جزیره می‌آیند، تلف می‌شوند؟

چرا پرندگان به محض نشستن مبتلا می‌شوند؟ در اصل پرنده‌ها کمتر از چند دقیقه این مشکل را پیدا می‌کنند و چرا باید طیف خاصی از گونه‌های حساس به سروتایپ بوتولیسم مخصوص پرندگان (مرغابی، چنگر، فلامینگو) تلف شوند؟ از سوی دیگر استان مازندران به ‌طور کلی در بخش صنعت نسبت به سایر استان‌ها چندان توسعه یافته نیست لذا فرضیه‌ای برای آلودگی صنعتی به‌ طور مشخص وجود ندارد.»

شرایط انتقال بوتولیسم چگونه فراهم می‌شود؟

براساس مطالعات درباره فاکتورهای طبیعی که باعث می‌شود باکتری کلستریدیوم بوتولینوم از حالت اسپور خارج و شروع به تولید سم کند، اطلاعات زیادی در دست نیست اما چندین فاکتور هستند که احتمالا می‌توانند در بروز این مساله نقش داشته باشند و از آن جمله می‌توان به دگرشکلی میزبان باکتری و ویژگی‌های زیست‌محیطی مانند درجه حرارت و شوری اشاره کرد. وقتی که پرندگان به این باکتری آلوده می‌شوند، یک چرخه موسوم به چرخه ماگوت (Maggot Cycle) شروع به کار می‌کند و به همین ترتیب تعداد بیشتر و گونه‌های دیگری از پرندگان آلوده می‌شوند.

تولید سم در لاشه‌های حیوانات در حال فساد اتفاق می‌افتد، به این صورت که مگس‌های دوبال روی لاشه‌ها تخم می‌گذارند، ماگوت‌ها یا همان لارو مگس‌های دو بال از لاشه‌ها تغذیه می‌کنند. این ماگوت‌ها یا همان لارو مگس‌ها هستند که باعث تغلیظ سم می‌شوند و وقتی پرندگان ماگوت‌های سمی را می‌خورند، سم تغلیظ شده وارد بدن آنها می‌شود. وقتی که این پرندگان می‌میرند، ماگوت‌های بیشتری تکثیر می‌شوند و به این صورت چرخه شتاب می‌گیرد و مرگ‌های بیشتری هم متعاقب آن اتفاق می‌افتد.

اما در مورد پرندگان ماهیخوار مانند پلیکان این باور وجود دارد که آنها وقتی ماهیان سمی را می‌خورند و غذا در معده‌شان هضم می‌شود، مسمومیت اتفاق می‌افتد. ماهیانی که به این طریق آلوده شده باشند، طعمه خیلی راحت و در عین حال مرگباری برای پرندگان ماهیخوار خواهند بود.

آیا امکان کنترل این مسمومیت وجود دارد؟

بیماری‌هایی از این دست جزو اتفاقات نادر هستند که بدون فراهم شدن زمینه‌های لازم رخ نمی‌دهند. نخست باید میزبانان مستعد، عوامل بیماری‌زا و فاکتورهای زیست محیطی که تسهیل‌کننده ارتباط میان میزبان و عامل بیماری‌زا هستند؛ شکل بگیرد.

همان‌طور که دکتر علی‌صفر ماکنعلی، رییس سازمان دامپزشکی کشور اعلام کرده، مهم‌ترین راهکار در شرایط فعلی جمع‌آوری هر چه سریع‌تر لاشه‌ها از تالاب و شکستن چرخه مرگبار ماگوت‌ها ست. پرندگان در مراحل ابتدایی بیماری باید به کلینیک‌های مخصوص بازپروری حیات وحش برده شوند تا درمان‌های لازم را دریافت کرده و سپس رهاسازی شوند اما از آنجایی که سازمان حفاظت محیط‌زیست، مراکز تخصصی از این دست را ساماندهی نکرده، متاسفانه پرندگان مهاجر میانکاله چاره‌ای جز مرگ تدریجی ندارند. لاشه‌های پرندگان باید توسط افرادی که دستکش‌های لاستیکی پوشیده‌اند، جمع‌آوری و به سرعت هم در زباله‌سوزها معدوم شود.

حفظ امکان گردش آب، حفظ جوامع گیاهی سالم به منظور اکسیژن‌رسانی طبیعی، حذف گیاهان در معرض فرسایش حتی برگ‌ها از سطح آب، برداشت لجن زیر با استفاده از پمپ، حفظ سطح آب و بالا نگه داشتن آن، کاهش و پایین آوردن سطح لجن با کمک زهکش‌ها، شناسایی مناطق پرخطر و اکسیژن‌رسانی، عمیق کردن دریاچه و لایروبی، استفاده از پمپ‌های با قطر 30 سانتی‌متر به منظور بهبود گردش جریان آب، استفاده از تسهیلات سنگی به منظور هوادهی، استفاده از پمپ‌های مخصوص پمپاژ هوا و استفاده از پمپ‌های شناور مورد استفاده در استخرهای پرورش ماهی از جمله راهکارهایی بوده که در برخی کشورها اجرایی شده است.

هنوز مشخص نیست که وضعیت در میانکاله به چه صورت پیش خواهد رفت، چراکه هنوز سوالات و ابهامات زیادی در این زمینه وجود دارد اما همان‌طور که متخصصان می‌گویند نباید انتظار داشت تغییراتی که در طولانی‌مدت در این اکوسیستم ایجاد شده، به سرعت مرتفع شود.